انسان به طور فطري درپي دستيابي به كمال و پرورش ابعاد وجودي خويش است و خلوت گزيني در منزل دوست گامي مهم در جهت رسيدن به اين مقصد بزرگ انساني است. دين انسان ساز اسلام، فكر جدايي از زندگي دنيا، گوشه نشيني و كناره گيري از مردم و رهبانيت را باطل و ناپسند اعلام كرده است اما اعتكاف را به عنوان فرصتي براي بازگشت به خويش و خداي خويش قرار داده تا كساني كه از هياهو و جنجال هاي زندگي مادي خسته مي شوند، بتوانند چند صباحي با خداي خود خلوت كنند و توسط ارتباط جان و روح خود با خالق هستي با ايمان و اعتقادي راسخ به سوي سعادت دنيا و آخرت گام بردارند. مقاله حاضر درباره اهميت و آثار اعتكاف سخن گفته است كه باهم آن را ازنظر مي گذرانيم.
انسان موجودي است كه به سوي معبود خويش در حركت است و سرانجام نيز به لقاي معبود خود مي رسد: «اي انسان تو با رنج و تلاش به سوي پروردگارت مي روي و او را ملاقات خواهي كرد» (انشقاق.6) «از اين رو بايد راه تهذيب نفس و عبادت حقيقي را در پيش بگيرد و از هواي نفس بگريزد اما اشتغالش به كار و زندگي و مسئوليت هاي اجتماعي، گاهي موجب غفلت مي شود و توجه به كار، گاه انسان را از توجه به هدف باز مي دارد و سبب فراموشي از ياد خدا كه منتهاي هستي است، مي شود. در اين حال اعتكاف آب حيات بخش در كوير غفلت است.
اعتكاف، بستر مناسب انديشه، تفكر و خردورزي و فرصتي است براي اينكه انسان هاي فرو رفته در غرقاب روزمرگي از فضاي پرالتهاب روزانه به سوي خويش و خداي خويش بازگردند. اعتكاف فرصت بسيار مناسبي است تا انساني كه در پيچ و خم هاي زندگي مادي غرق شده، خود را بازيابد و به قصد بهره بردن از ارزش هاي معنوي، از علايق مادي دست بكشد و خود را در اختيار پروردگار بگذارد و تقاضا كند تا او را در راه او ثابت قدم نگه دارد تا بتواند به درياي بيكران انس و مهر خداوند كه يكسره مغفرت و رحمت است، متصل شود.
اعتكاف نوعي رياضت و محدود ساختن خود است. تمرين رها كردن دنيا، بريدن از خود، خانواده و خويشان، دل كندن از علاقه هاي دنيوي و لذت هاي نفساني است. گريزي از غفلت زدگي و خمودي به هوشياري، نشاط، تحرك و اميد است؛ گريختن از اندوه گناه و اضطراب نافرماني و فرار از آتش جهنم و رنج دوزخ است. پناه بردن به حريم امن الهي و سرزمين عفو و رحمت و مهر؛ آنجا كه خداوند بنده نواز آغوش گشوده تا گمشده خويش را در آغوش بگيرد و اين ميهمان بيمناك و خسته را به امنيت و آرامش برساند و براي طاعت و عبادت و استقامت در ادامه زندگي، جاني تازه بخشد.
روح انسان نيازمند نيايش است و مناجات و هم كلامي موجودي ضعيف و با منشأ قدرت ها، از آغاز خلقت تا صحنه رستاخيز، زيباترين هنر آدمي بوده و خواهد بود، از اين رو اعتكاف برطرف كننده اين نياز به حق انسان و انتخابي نيكو براي رسيدن به كمال است.
اعتكاف زمينه توبه و بازگشت است؛ بازگشت به قرآن و معنويت، بازگشت به دعا و استمداد از عالم غيب، بازگشت از خود مداري به خداگرايي و شكي نيست آنها كه مسئوليت هاي حساس تر و بزرگ تري دارند، بيش از ديگران به خودسازي و اعتكاف نياز دارند.
اعتكاف مخصوص دين اسلام نيست بلكه در اديان الهي ديگر نيز وجود داشته و در اسلام استمرار يافته است، اگرچه در شرع مقدس اسلام پاره اي از خصوصيات و احكام و شرايط آن تغيير كرده است. برخي از آيات قرآن نيز دال بر آن است كه اعتكاف در اديان الهي گذشته وجود داشته است: «به ياد آر هنگامي كه ما خانه كعبه را مقام امن و مرجع امر دين خلق مقرر داشتيم و دستور داده شد كه مقام ابراهيم را جايگاه پرستش خدا قرار دهيد، از ابراهيم و اسماعيل پيمان گرفتيم كه حرم خدا را پاكيزه داريد براي اينكه اهل ايمان به طواف و اعتكاف حرم بيايند و در آن نماز به جاي آرند. (بقره.125)» از اين آيه استفاده مي شود كه در زمان حضرت ابراهيم(ع) و حضرت اسماعيل(ع) عبادتي به نام اعتكاف وجود داشته و پيروان دين حنيف گرداگرد كعبه معتكف مي شدند.
حضرت موسي(ع) نيز با آن كه مسئوليت سنگين رهبري و هدايت امت را بر دوش داشت، براي مدت زماني آنان را رها كرد و براي خلوت كردن با محبوب خويش به خلوتگاه كوه طور شتافت و در پاسخ به پرسش پروردگارش عرضه داشت: «... و عجلت اليك ربي لترضي؛ (طه.84)... و من براي خشنودي تو تعجيل كرده و بر آنها تقدم جستم.»
قرآن در جايي ديگر از رهبانيت و گوشه گيري پيروان حضرت عيسي(ع) سخن به ميان آورده و مي فرمايد: «و از پي نوح و ابراهيم باز رسولان ديگر و سپس عيسي پسر مريم را فرستاديم و به او كتاب آسماني انجيل را عطا كرديم و در دل پيروان او رأفت و مهرباني نهاديم و ترك دنيايي كه از پيش خود در آوردند، ما آن را برايشان مقرر نكرديم مگر براي آن كه كسب خشنودي خدا كنند؛ با اين حال آن را چنان كه حق رعايت آن بود، منظور نداشتند» (حديد.27)
اسلام نيز با پيش بيني عبادتي به نام اعتكاف كه در واقع نوعي خلوت و درون گرايي است، براي ساختن انسان ها و جامعه انساني و جلوگيري از آفت خدا فراموشي، چاره انديشي نموده است. در حقيقت اعتكاف زمينه مناسبي است تا انسان به كاوش درباره انگيزه ها و روحيات خويش بپردازد و براي رفع نقصان و تكامل خود بكوشد.
رشد، كمال، بالندگي روحي، عقلي و ايماني انسان و رسيدن به عالم شهود و ملكوت از آثار اعتكاف است. در اعتكاف، انسان با پي بردن به نكات مثبت و منفي وجودش، با تقويت نقاط مثبت، از ضعف هاي خود مي كاهد و فرد علاوه بر حفظ معنويات، به هم نوعان خويش هم توجه مي كند. آثار اعتكاف دو نوع است:
اولين اثر خلوت گزيني آسماني اعتكاف، بهجت و نورانيت قلبي است؛ يعني هر چه انسان توجه خود را به خدا بيشتر مي كند، فيوضات رباني بيشتري را كسب مي كند و در نتيجه نور خداوند در دلش متجلي مي شود. اعتكاف فرصتي كارساز و كارآمد براي انديشيدن به شيوه رفتاري خود در عرصه هاي مختلف زندگي و نحوه عبوديت در پيگشاه خداوند است، چنين تفكري نوعي عبادت است كه مي تواند انسان را حتي از ملائكه مقرب خداوند نيز بالاتر ببرد و او را از فرش به عرش برساند.
تقويت روحيه بندگي، دوري از گناهان كه موجب پاك سازي روح و آمادگي براي پذيرش حق مي شود، تواضع و فروتني كه ثمره تفكر و پاسخ به نداي درون انسان است، از جمله آثار فردي اعتكاف مي باشد. معتكف كه در مدت اعتكاف از بسياري از امور حلال هم چشم پوشي مي كند، درحقيقت تمريني براي تقويت اراده خود انجام مي دهد. از سوي ديگر اخلاص در عبادت و دوري از ريا كه در اين عمل عبادي نهفته است، سبب تواضع و فروتني وي مي شود. اعمالي كه آدمي در اعتكاف انجام مي دهد، هر كدام چنان تحولي در وجودش ايجاد مي كند كه گويي خدا را در قلبش مي بيند.
اعتكاف بهترين فرصت براي انس با خدا و درك شيريني و لذت بندگي اوست، ميداني است براي به زمين زدن وابستگي ها و زدودن عشق به دنيا. اعتكاف انسان ساز و فرصتي است كه آدمي در آن با مرور نامه اعمال خود و بررسي گفتار و رفتار گذشته خود، اعمالش را كه تنها يار و همراه مجسم تا روز قيامت اند، (زلزال.6) مي سنجد و هر آنچه را تاكنون از او سر زده محك مي زند و خود را براي روزي كه ذره ذره اعمال نيك و بدش را حساب وكتاب مي كنند (زلزال.8) آماده مي سازد.
عمل نمودن به وظايف و فعاليت هاي اجتماعي بدون پشتوانه معنوي، سبب سقوط انسان از جايگاه حقيقي خود و مانع از رسيدن انسان به كمال مطلوب مي گردد. اين مسئله از ديدگاه خاص اسلام نسبت به انسان كامل سرچشمه مي گيرد، از اين رو اديان آسماني و به خصوص اسلام با همه دستوراتي كه درباره اجتماع دارند، هيچ گاه از تقويت پشتوانه معنوي انسان فروگذار نكرده اند. كار بدون پشتوانه معنوي در عرصه اجتماعي علاوه بر اينكه عمل گرايي را در انسان تقويت مي كند، ممكن است انسان را از درون تهي كند. اعتكاف كه نوعي درون گرايي است انسان را از آفت خدافراموشي و خودفراموشي نجات مي دهد. افزايش روحيه تعاون و همكاري و توجه به اجتماع مسلمين از جمله آثار اجتماعي اعتكاف است.
در دنياي امروز كه بشر با بحران هاي زياد مادي و معنوي روبرو است و همه چيز به گونه اي ساخته و كنار هم چيده شده است كه بشر را هر چه بيشتر به يك ماشين مكانيكي تبديل كرده و همه چيز براي او از قبل تعيين شده و اين اشتغالات و پيشرفت ها نيز از سويي باعث تشديد بحران معنوي و تنزل كيفي زندگي افراد شده و مي شود، مراسم هاي ديني از قبيل اعتكاف مي تواند جلوي اين افراط و تفريط ها را بگيرد.
از ديگر آثار مهم اعتكاف در سطح جامعه رويارويي اين مراسم عبادي و معنوي با نفوذ فرهنگ بيگانه است.جواني كه در مراسم اعتكاف طعم شيرين ايمان و انس به خداوند را چشيده است، لذت هاي مادي و شهواني در ديدگاهش حقير و بي ارزش شده و به آساني در گرداب فساد و تباهي گرفتار نمي شود. از سوي ديگر چنين مراسمي خود پيامي عملي و درسي عبرت آميز براي مردم است. حضور جمعي از مومنان در مسجد براي عبادت در حقيقت نوعي الگوسازي و الگودهي براي اقشار جامعه مخصوصا نوجوانان و جوانان مي باشد كه تشنه اين قبيل مراسم هاي معنوي هستند و همچنين نوعي دعوت به خداپرستي و دين مداري است و آثار سازنده اي بر جامعه خواهد داشت. از همين رو در رويارويي با تهاجم فرهنگي دشمنان اسلام نبايد نقش موثر سنت هايي كه در باور عموم مردم ريشه هاي عميق دارند، ناديده گرفت.
به عقيده جرم شناسان اجتماعي، بسط و گسترش مسائل معنوي، باعث كم شدن جرم و فساد در جوامع مي گردد.اعتكاف در اين ميان مي تواند نقش مهمي ايفا كند؛ زيرا مشتمل بر چند عبادت است و آثار معنوي ويژه اي حتي بر افراد غير معتكف برجاي مي گذارد.